ندا اظهری، مترجم:قرن‌هاست پزشکان و محققان دنیا برای درمان انواع بیماری‌ها تلاش می‌کنند که ماحصل آن کشف داروها و درمان‌های متعدد برای طیف وسیعی از بیماری‌ها بوده است. اما در این بین، شماری از بیماری‌ها هم بوده‌اند که به دلایلی یا نسبت به درمان‌ها دیرتر پاسخ داده یا اینکه کلا به انواع درمان‌ها مقاوم هستند که از آن جمله می‌توان به انواع سرطان‌ها و بیماری‌های ژنتیکی اشاره کرد. تا سال‌ها قبل حتی سرطان هم قابل درمان نبود، اما مجاهدت دانشمندان باعث شد تا شماری از موارد سرطان با درمان‌های ویژه قابل درمان شود. علاوه‌بر این، بسیاری از بیماری‌های ژنتیک خونی مانند هموفیلی و تالاسمی که تا چند سال پیش امیدی به درمان آنها وجود نداشت، اما امروز به لطف پیشرفت علم پزشکی و دستیابی محققان به جدیدترین شیوه‌های درمانی، برخی از همین بیماری‌های ژنتیکی با کمک ژن‌درمانی قابل درمان شده‌اند. به‌طورقطع درمان این قبیل بیماری‌ها علاوه‌بر حفظ جان بیمارانی که طول عمر خیلی بالایی نداشتند، می‌تواند بار زیادی را از دوش دولت‌ها بردارد و در هزینه‌های درمانی این بیماران صرفه‌جویی کند.
تاکنون روش‌های مختلفی برای درمان سرطان‌های خون و اختلالات نادر ژنتیکی در دنیا تایید شده‌اند که به‌زودی در سال‌های پیش‌رو به درمانی استاندارد شناخته خواهند شد. ژن‌درمانی از نخستین آزمایش‌های اثبات وجود انسان است که در دهه 1990 میلادی کلید خورد و از آن زمان تاکنون راهی طولانی را پیموده است. این رویکرد که شامل اصلاح یا جایگزینی یک ژن عامل بیماری یا تغییر فعالیت آن است، موفقیت‌های چشمگیر و برخی گام‌های اشتباه و ویرانگر را نیز ثبت کرده است. در دهه گذشته، این فراز و نشیب‌های شدید کاهش یافته و در‌حال حاضر، ژن‌درمانی به اشکال مختلف با سرعتی بالا شروع به پیشرفت کرده است. طی چند سال گذشته، نه‌تنها این رشته تغییر کرده بلکه تعریف ژن‌درمانی نیز تکامل یافته است. امروزه این زمینه نه‌تنها شامل تغییرات مستقیم و دائمی در DNA سلول است، بلکه تغییرات گذرا در چگونگی ترجمه ژن‌ها به پروتئین را نیز شامل می‌شود. محققان اکنون با استفاده از شیوه ژن‌درمانی موفق شده‌اند موارد نابینایی را کاهش دهند، سرطان‌ها را درمان کرده‌اند. به‌علت اصلی بیماری سلول داسی شکل دست پیدا کرده و شروع به درمان اختلالات مادرزادی مانند تحلیل عضلانی ستون فقرات کرده‌اند که یک بیماری کشنده محسوب می‌شود.
چشم امید هموفیلی‌ها به ژن‌درمانی
حدود یک ماه پیش بود که سازمان غذا و داروی آمریکا نخستین درمان ژنتیکی را برای درمان اختلال خونی هموفیلی B تایید کرد. گزارش‌ها حکایت از آن دارد که این ژن‌درمانی که تنها با یک بار انجام شدن، بیماری را برای همیشه درمان می‌کند سه میلیون و 500 هزار دلار برآورد شده است. در روش ژن‌درمانی Hemgenix که تولید شرکت دارویی CSL Behring در پنسیلوانیای آمریکاست، از ویروس تغییرشکل‌یافته برای تزریق ژن به سلول‌های کبدی فرد گیرنده استفاده می‌شود. این ژن، کدگذاری پروتئین موسوم به فاکتور 9 را برعهده دارد که در فرآیند ایجاد لخته خونی حضور دارد. بدن افراد مبتلا به این بیماری به‌طور طبیعی قادر به تولید این پروتئین نیست و همین امر مانع از انعقاد خون می‌شود که خطر مرگ ناشی از خونریزی‌های شدید را افزایش می‌دهد. داده‌های کارآزمایی بالینی نشان می‌دهد که تزریق یک دوز Hemgenix به بیماران مبتلا به نوع متوسط تا شدید هموفیلی، محافظت کافی در برابر خونریزی‌های کنترل نشده را به مدت 8 سال یا حتی طولانی‌تر ایجاد می‌کند.
قیمتی به بهای جان یک بیمار
به گزارش nature، به‌رغم اثربخشی بسیار بالایی که این روش در درمان هموفیلی دارد، نمی‌توان قیمت بسیار بالای آن را نادیده گرفت به‌طوری‌که آن را به گران‌قیمت‌ترین داروی جهان تبدیل کرده است. شرکت سازنده این درمان اما نظر دیگری دارد و معتقد است این قیمتی که برای درمان تعیین شده کاملا منصفانه است. مقامات این شرکت در بیانیه‌ای اظهار داشته است که حتی با چنین قیمت بالایی، به‌دلیل اثربخشی بالا و کاهش یا حذف نیاز به تزریق مداوم فاکتور 9، Hemgenix می‌تواند به ازای هر بیمار هموفیلی، از 5 میلیون تا 5 میلیون و 800 هزار دلار در سیستم درمانی آمریکا صرفه‌جویی کند. مبتلایان به هموفیلی B که درمجموع 15 درصد از موارد ابتلا به هموفیلی را تشکیل داده‌اند، به تزریق هفته‌ای یک یا دو مرتبه فاکتور 9 نیاز دارند. این پروتئین برای تشکیل انعقاد خون ضروری است اما افراد مبتلا به این بیماری فاقد ژن مرتبط با تولید این پروتئین هستند. چنانچه این بیماری درمان نشود، بیماران ممکن است دچار خونریزی‌های کنترل نشده و خطرناکی شوند که جان آنها را به خطر می‌اندازد.
درمان یک فرد بالغ مبتلا به هموفیلی B در آمریکا سالیانه بین 700 هزار تا 800 هزار دلار هزینه دربردارد. اما قیمت بالای Hemgenix تنها یک بار هزینه می‌شود و بیمار تا آخر عمر از پرداخت هزینه دیگر معاف می‌شود و می‌تواند سلامت زندگی کند. البته دانشمندان نگران این موضوع هستند که قیمت بالای تعیین شده برای این ژن‌درمانی برای کشورهایی با درآمد پایین و متوسط که بیشترین آمار مبتلایان به هموفیلی را در خود جای داده و منابع درمانی و فاکتور 9 در آنها اغلب ناکافی است، قابل پرداخت نباشد و بیماران نتوانند از این امکان ایجاد شده برای درمان استفاده کنند. تجربه ثابت کرده است که با ظهور فناوری‌های جدیدی چون ژن‌درمانی معمولا کسانی که بیشترین سود را از آن درمان می‌برند، کمترین بودجه را برای پرداخت آن هزینه در اختیار دارند و نمی‌توان اکثریت بیماران جهان را نادیده گرفت.
نتایجی که امیدآفرین می‌شوند
جدیدترین کارآزمایی‌های بالینی روی Hemgenix که روی 54 بیمار مبتلا به هموفیلی B صورت گرفته حکایت از کاهش 54 درصدی در دفعات خونریزی سالانه دارد و 94 درصد شرکت‌کنندگان در این آزمایش هرگونه درمان پیشگیرانه را در دو سال پس از دریافت این تک دوز قطع کرده بودند. تقریبا در بیمارانی که تزریق Hemgenix روی آنها صورت گرفت، به سرعت طی 7 تا 8 ماه پس از تزریق، تولید فاکتور 9 در بدن آنها آغاز شد. به گفته محققان، حتی کمترین پاسخ به‌دست‌آمده در کارآزمایی بالینی، افزایش 10 درصدی در سطح فاکتور 9 را به‌دنبال دارد که برای جلوگیری از خونریزی خود به خودی کافی است. بیمارانی که سطح فاکتور 9 در بدن آنها کمتر از 50 درصد باشد، ممکن است پس از جراحت یا حین انجام جراحی‌های بزرگ به درمان‌های پشگیرانه نیاز داشته باشند. اگر سطح این فاکتور در بدن فرد بین 10 تا 40 درصد باشد، هنوز هم فرد با مشکل تروما یا جراحی روبه‌رو هستند، اما دیگر مشکل هموفیلی در این میان مطرح نیست. پژوهشگران در مطالعه کارآزمایی بالینی 8ساله به داروی مشابهی برای هموفیلی B دست یافتند که نشان می‌دهد ژن‌درمانی نوعی درمان مقاوم و پایدار برای این گروه از بیماران به شمار می‌رود. تایید داروی Hemgenix نقطه عطفی در مسیر درمان هموفیلی است و به‌نظر می‌رسد برخی از گیرندگان این دارو تا سال‌ها درمان می‌شوند.
چالش درمان هموفیلی اصلی
تاییدیه سازمان غذا و داروی آمریکا مشکلاتی را پیش‌روی توسعه ژن‌درمانی برای بیماری هموفیلی نشان می‌دهد. تنها 15 درصد از مبتلایان به بیماری هموفیلی به نوع هموفیلی B مبتلا هستند. بیشتر آنها مبتلا به نوع هموفیلی A هستند که یک اختلال ژنتیکی ناشی از کمبود پروتئین انعقاد خون موسوم به فاکتور 8 است که با ژن دیگری رمزگذاری شده است. یافتن یک شیوه ژن‌درمانی موثر برای هموفیلی A چالش برانگیز است؛ چراکه برای دستیابی به یک اثر درمانی موثر باید تولید فاکتور 8 را افزایش دهند و تاکنون برخی شرکت‌کنندگان در کارآزمایی بالینی واکنش ایمنی قوی به این ناقل ویروس حامل ژن نشان داده‌اند. در هموفیلی A این درمان کوتاه‌مدت است و بیان ژن تنها به‌مدت 8 سال باقی می‌ماند. پس از انجام ژن‌درمانی آدنو ویروس، آنتی‌بادی‌هایی در بدن بیماران تولید می‌شود که بدن بار دیگر قادر به تولید آنها نخواهد بود. در ماه آگوست، آژانس دارویی اروپا نوعی ژن‌درمانی را برای هموفیلی A تایید کرد که ساخت شرکت دارویی BioMarin، کالیفرنیا بود. بعد از تزریق نخستین مرتبه آن، سامان غذا و دارو عرضه این دارو را بررسی می‌کند.
درمان بیماری‌های خونی با ژن‌درمانی CRISPR
مجله nature در گزارشی دیگر از موفقیت محققان در استفاده از روش‌های ژنتیکی برای درمان کم‌خونی داسی شکل و تالاسمی β خبر داده است. محققان حدود 70 سال پیش کم‌خونی داسی شکل را کشف کردند و نشان دادند این بیماری به‌دلیل نقص در هموگلوبین، پروتئین حامل اکسیژن در بدن رخ می‌دهد. درحال‌حاضر پس از گذشت این سال‌ها، فناوری ژنتیکی می‌تواند درمان مولکولی را ارائه دهد. دو نوع ژن‌درمانی در آزمایش‌های صورت گرفته توانسته‌اند با موفقیت ریشه اصلی کم‌خونی داسی‌شکل را هدف بگیرند. هر دو روش، تولید جایگزین هموگلوبین را موسوم به هموگلوبین جنینی تقویت می‌کنند. محققان در یکی از این روش‌ها از شیوه CRISPR- ویرایش ژنوم Cas9 استفاده کرده‌اند. روش دیگر هم در کد یک RNA که بیان ژن هموگلوبین جنینی را تغییر می‌دهد، جابه‌جا می‌شود. هر دو درمان، شرکت‌کنندگان در این آزمایش‌ها را از فاز ناتوان‌کننده بیماری و بحران‌های دردآوری که تحمل می‌کنند، رها می‌سازند. هر دو آزمایش روی شماری از بیماران مورد آزمایش قرار گرفته و نتایج رضایت‌بخشی را هم به‌دنبال داشته اما هنوز درمان تایید شده‌ای از سوی سازمان غذا و داروی آمریکا برای این دو بیماری اعلام نشده است. دو بیماری کم‌خونی داسی شکل و تالاسمی β جزء شایع‌ترین اختلالات ژنتیکی هستند که به‌دلیل جهش در یک ژن صورت می‌گیرند. افراد مبتلا به تالاسمی β شدید دچار کم‌خونی از نوع داسی شکل می‌شوند که در آن سلول‌های خونی شکل طبیعی خود را از دست داده و شبیه به داس شده و باعث ایجاد لخته‌های خونی می‌شود. هرساله 60 هزار بیمار مبتلا به تالاسمی β و 300 هزار بیمار مبتلا به کم‌خونی داسی شکل در دنیا شناسایی می‌شوند.